İrademiz hakkında düşünmeliyiz!
وَلَوْ شِئْنَا لَاٰتَيْنَا كُلَّ نَفْسٍ هُدٰيهَا وَلٰكِنْ حَقَّ الْقَوْلُ مِنّ۪ي لَاَمْلَـَٔنَّ جَهَنَّمَ مِنَ الْجِنَّةِ وَالنَّاسِ اَجْمَع۪ينَ
”Biz dilesek, elbette herkese hidayetini verirdik, fakat ‘cehennemi cinlerden ve insanlardan bir kısmıyla dolduracağım,’ diye benden kesin söz çıkmıştır.” (Secde 13)
Allah dileseydi her kulunu kendi istediği yola iletirdi. Ama insanı melek ve hayvan mertebesinde değil, iradeli bir varlık olarak, iyilik ve kötülük yapabilecek bir kabiliyette yarattı.
Her varlık doğasında olan kuvvetlerin (yaşama içgüdüsü) etkisi altında hareket eder; tabi oldukları ‘varoluş kanunları’ başka başkadır. Bir meyve ağacının seçme hürriyeti yoktur, fakat insana bu hak verilmiştir. İnsan doktor yahut mühendis olmayı seçebilir. İnsan hayatındaki çeşitlilik özgür iradesinin bir göstergesidir. Her insan farkında olarak olmayarak, özgür iradesiyle hareket eder. Camiye gidip namaz kılmak yahut lokale gidip taş oynamak bir seçimdir. İnsan seçer Allah’ta seçimleri yaratır ve insanları seçimlerin sonucundan sorumlu tutar.
Aklıyla, kendi içini ve dışını müşahede eden ve ne yaptığının farkında olan tek canlı insandır. Bu müşahede ve farkındalık noktasında insan aklı tek başına bırakılmamıştır; aklın insana önderlik edebilmesi için, Allah, kitap indirmiş ve peygamber tayin etmiştir.
Kuran ve Peygamber, Allah’ın, güneş gibi, doğrudan bir işaretidir; aklın ve iradenin kişiye fayda sağlaması işaretlere göre yaşamasıyla mümkün kılınmıştır. Hak din ile hakikati öğrenen insan, özgür iradesiyle hakikat karşısında sınanır; iman eder yahut etmez.
İman, sorumluluk ve sınırlar demektir; insan imanına ve inkârına göre varoluşunu özgürce gerçekleştirir. Bu onun imtihanıdır. Akla ve iradeye tabi ömür, cennet ve cehenneme hazırlık için verilmiş bir müddettir. Cennet ve cehennem, uyarılmış insan aklının eylemlerine göre, dolacaktır.
Din kıyamete kadar kalıcı tek hidayet ve nimet kaynağıdır; her akla iradesini kullanarak hidayete ulaşma hakkı verilmiştir. Allah Teâlâ, insanları ve cinleri zorla cennete veya cehenneme gönderseydi, insan aklından, iradesinden, hürriyetinden söz edilemeyeceği gibi, böyle bir muamele ne imtihan ne adalet olurdu.
İnsan Allah’ın kudret elindeki bir özgürdür. Allah, tarihsel süreçler boyunca, insanlara peygamberler gönderip ve dini metinler vererek, ömürlerini nasıl yaşamaları, neleri yapıp neleri yapmamaları gerektiğini ve bu seçimlerin sonuçlarının neler olacağını kendilerine bildirmiştir.
Peygamberler ve kitaplar yoluyla yapılan bu bildirmelerin muhatabı insanın aklı, vicdanı ve iradesidir. İrade ve ahlakı sorumluluk bu özgürlük alanında ortaya çıkar ve sonuçları kişiyi bağlar.
İman ve inkâr iki ayrı yöndür; doğu ve batı gibi, acı ve tatlı gibi… Herkesin hayatı yaptığı seçimlerden ibarettir. İnsana verilen en önemli armağan özgür iradesidir. İnsanın sorumlu tutulabilmesi için özgür iradeye sahip olması zorunludur.
İrademiz mutlak bir özgürlük değildir. Özgür irademiz sorumluluk içindir, sorumlu olunmayan bir irade sadece Allah’a aittir. Allah, Âdem’e bu ağaca yaklaşmayın! dedi. Âdem ve eşi Havva, özgür iradeleriyle meyvesi yasaklanan ağaca yaklaşıp yedi, fakat onlar tanrı değildi, böylece cennetten kovuldular, çünkü özgür iradeleriyle Tanrı’nın emrine karşı gelmiş ve günah işlemişlerdi.
Sonuç: İrade insanın iç doğasını ifade eder. İnsanın iç doğasında iyilik ve kötülük iradeden önce insanın yüreğinde vardır; bu, fıtri İslam demektir. Niyetler, fikirler önce kalpte zuhur eder, daha sonra eylemler olarak, dışarıda gözükür. İnsan iradesi bizlere kurtuluş imkânı sunar. İnsanlık bu irade ve hükme cevap vermeye davet edilmiştir. Bir insan ahlaki seçimler yaptığında iradesini Allah’ın hükmüne uygun kullanmış ve kul olmayı başarmıştır.
M.Talât Uzunyaylalı
KURAN UFKU 